Ο Αντίκτυπος της εξόδου του Μεσολογγίου στο εσωτερικό και εξωτερικό.

Κυρίες και Κύριοι

            Αρχίζοντας, θέλω να ευχαριστήσω τους οργανωτές της σημερινής εκδήλωσης που μου εμπιστεύθηκαν αυτό το βήμα.

            Ο αντίκτυπος της Εξόδου στο εσωτερικό και στο εξωτερικό είναι θέμα τεράστιο που επηρέασε σε όλον τον κόσμο ανθρώπους που είδαν την μεγαλοσύνη του λαού μιας μικρής πόλης να δίνει έμπρακτα το ύψιστο δίδαγμα, πως η ζωή πρέπει  να τελειώνει με την Ελευθερία ή για την Ελευθερία.

            Και αυτή η μεγαλοσύνη, για τους πολιορκημένους Μεσολογγίτες, δεν ήταν μια λέξη,

αλλά μια ιδέα όπως την είδε ο δικός μας Παλαμάς.

                                                            «Η μεγαλοσύνη στα έθνη

                                                             δε μετριέται με το στρέμμα

                                                            με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται

                                                            και με το αίμα.»

            Στην περίπτωση της πολιορκίας δεν ήταν δυνατόν να υπάρχει άλλη λύση εκτός από την Έξοδο. Ένας λαός που δεν μπορούσε να σκύψει το κεφάλι μπροστά στους τυράννους του, από λεβεντιά κι από ιδιοσυγκρασία το μόνο που μπορούσε να σκεφθεί ήταν το ηρωικό δίλλημα: Εδώθε με τη λευτεριά εκείθε με το Χάρο.

            Ένα χρόνο πολιορκίας άντεξαν οι εγκλωβισμένοι Μεσολογγίτες. Και δεν τους νίκησαν οι πολιορκητές. Αλλά η ΠΕΙΝΑ.

            Τα πάντα είχαν εξαντληθεί και ο αποκλεισμός από θαλάσσης έκανε ακόμα την κατάσταση χειρότερη χωρίς αλιεία, που ήταν ένα μέσον επιβίωσης γι’ αυτούς.

            Την κατάσταση αυτή περιγράφανε πολλοί σημαντικοί άνθρωποι σε βιβλία και δημοσιεύματα, έλληνες και ξένοι. Αλλά πρώτα ας θυμηθούμε λίγα από τα πολλά που έγραψε ο μεγάλος φιλέλληνας γιατρός και εκδότης της ελληνικής εφημερίδας, Ιάκωβος Μάγερ προς τον Στάνχοπ λίγο πριν από την μεγάλη Απόφαση της Εξόδου.

«Κατηντήσαμεν εις τοιαύτην ανάγκην ώστε να τρεφόμεθα από τα πλέον ακάθαρτα ζώα.Υποφέρομεν φρικτά από πείνα και δίψαν.Προσεβλήθημεν από διαφόρους ασθενείας.1740 από τους αδελφούς μας έχουν ήδη αποθάνει.περισσότεραι από 100.000 βόμβαι ριφθείσαι από τον εχθρόν κατέστρεψαν τους προμαχώνας και τα οικήματά μας.Το ψύχος μας βασανίζει ένεκα της παντελούς ελλείψεως ξύλων... Με όλας τας στερήσεις ταύτας είναι αξιοθαύμαστον θέαμα να βλέπει κανείς το θάρρος και το υψηλόν φρόνημα της φρουράς μας. Εις ολίγας ημέρας όλοι αυτοί οι γενναίοι θα είναι σκιαί μόνον αγγέλων μάρτυρες ενώπιον του θρόνου του Θεού (μάρτυρες) της αδιαφορίας του Χριστιανικού κόσμου δι’ υπόθεσιν που ήτο δική του.»

            Συνεχίζει την επιστολή του ο Μάγερ για να καταλήξει με τούτα τα λόγια: «Εμέ καθιστά υπερήφανον η σκέψις ότι το αίμα ενός Ελβετού απογόνου του Γουλιέλμου Τελου μέλλει να συμμειχθεί με το αίμα των ηρώων της Ελλάδος.»

            Μια τέτοια περίπτωση ενός λαού που όχι στη θεωρία αλλά στην πράξη, πέθανε για την Ελευθερία, ήταν αδύνατο να μην επηρεάσει έλληνες και ξένους στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.

            Και είναι από τα λίγα που γίνονται στη ροή των ιστορικών γεγονότων. Ακόμα και σήμερα τόσα χρόνια μετά τη θυσία τους, οι Εξοδίτες ζούνε στο νου και στις καρδιές των ανθρώπων – όπου γης – σαν παράδειγμα ανθρώπινης αντοχής αλλά και Πίστης στην ιδέα της Ελευθερίας.

Ο αντίκτυπος από την Έξοδο προκάλεσε συγκίνηση στους λαούς των τότε πολιτισμένων χώρων και ανυπόκριτο θαυμασμό.

            Για τον αντίκτυπο της εξόδου στο εξωτερικό θα δούμε λίγα χαρακτηριστικά από τα πολλά που μαρτυρούν την πάνδημη συμπαράσταση, στους σκληρά δοκιμαζόμενους Μεσολογγίτες...

            Ο μεγάλος συγγραφέας Βίκτωρ ουγκώ έγραψε:

«Απ’ τη γή , απ’τα κύματα, απ’το βαθύ κόλπο των φλογών ξέφευγαν νέφη Ψυχών που έπεφταν στην άβυσσο ή πετούσαν στον ουρανό.»

            Όταν αναγγέλθηκε η είδηση της Εξόδου, στο Παρίσι Γάλλοι φοιτητές οργάνωσαν μεγάλη διαδήλωση και γυρνώντας στους δρόμους κατηγορούσαν Γάλλους αξιωματικούς που υπηρετούσαν υπό τον Ιμβραήμ.Τελικά κατέληξαν στα Ανάκτορα όπου ο βασιλιάς Κάρολος βγήκε στον εξώστη και αναφώνησε: «Ζήτωσαν οι έλληνες, θα τους ακολουθήσουμε στην Κωνσταντινούπολη.»

 Σχετικά με αυτούς τους φοιτητές υπάρχει μια μαρτυρία στο γαλλικό βιβλίο «Το δόντι του λύκου» με συγγραφέα τον Geo Galani, που θα σας διαβάσω από αυτό δυο-τρεις αράδες:

«Ήταν δειλινό την ώρα που ακούστηκαν οι πρώτες φωνές κι ο μικρός δρομάκος του Καρτιέ Λατέν, τόσο ήσυχος συνήθως, πήρε άξαφνα ζωή. Φοιτητές αναμαλλιασμένοι και με δυνατές φωνές κρατούσαν άσπρα πανιά με γράμματα διαφόρων χρωμάτων που έγραφαν:

            «Ζήτω η Ελλάδα», «Λυπηθείτε το Μεσολόγγι», «Κάτω οι Τούρκοι», «ο Μέτερνιχ στην κρεμάλα».

            Στην πορεία τους, είδαν έναν νέο και τον πλησίασαν ρωτώντας τον : «Εσύ φίλε μου τι είσαι; Tούρκος ή Έλληνας; Κι εκείνος αποκρίθηκε: Τούρκος και Έλληνας». Ξαφνιάστηκαν οι διαδηλωτές ώσπου ο νεαρός τους εξήγησε: «Είμαι Τούρκος γιατί γεννήθηκα πραγματικά τέτοιος και έλληνας γιατί είμαι με το μέρος των Ελλήνων. Αυτός ήταν ο Μουράτ Σερίφ που έμενε στο Μεσολόγγι και οι παρέες τους ήταν αδελφικές με τους συνομηλίκους του Μεσολογγίτες.Σπούδαζε στο Παρίσι»...

Το επεισόδιο δείχνει πως οι Τούρκοι και οι Έλληνες ζούσαν αρμονικά και σ’αυτό το βιβλίο (το δόντι του λύκου) περιγράφονται πολλές σκηνές από την κοινή βίωση του λαού. Χαρακτηριστικό είναι πως ο Μουράτ Σερίφ γύρισε εκείνες τις μέρες στο Μεσολόγγι, όταν έμαθε το θάνατο ενός φίλου του με τον οποίο είχε ορκισθεί «μαζί στη ζωή και στο θάνατο». Ανέβηκε σε ένα άλογο και ρίχτηκε σε ένα γκρεμό κατηγορώντας τους ομοεθνείς του.

            Για τη συμμετοχή γάλλων αξιωματικών μαζί με τους επιτιθέμενους τούρκους διαβάζουμε ανάμεσα στα πολλά ένα επεισόδιο στο σημαντικότατο κα πλήρως τεκμηριωμένο βιβλίο του πατέρα μου, Κωστάκη Πετρόπουλου, «Σκηνές Εθνικού Μεγαλείου από τις πολιορκίες και την έξοδο του Μεσολογγίου». Γράφει:

«Μετά από μια αποτυχημένη επίθεση τα Χριστούγεννα του 1825, οι αραπάδες κάτω από τις διαταγές των Γάλλων αξιωματικών τους, άρχισαν γυμνάσια τακτικής στον Μεσολογγίτικο κάμπο. Οι δικοί μας από τις ντάπιες παρακολουθώντας τα γυμνάσια βρίζανε τους ξένους αξιωματικούς που πολιτισμένοι και χριστιανοί προπαντός αυτοί, εκπαίδευαν τέτοια μεγάλη μέρα της θρησκείας μας, τους άπιστους του Ισλάμ για να υποδηλώσουν ομόθρησκούς τους. Κι ένας πολεμιστής νομίζοντας πως χάσανε τον προσανατολισμό τους, τους φώναζε ανυπόμονα: «Καταπού τραβάτε μωρέ. Εδώ είναι το Μεσολόγγι».

Τέτοια λεβεντιά που αψηφάει το θάνατο μόνο σε λίγες σελίδες της Παγκόσμιας ιστορίας μπορούμε να βρούμε. Και είναι χαρακτηριστικές οι προτάσεις που τους γινότανε από πολλές πλευρές. Μια περίπτωση που αναφέρεται στο ίδιο βιβλίο του Κωστάκη Πετρόπουλου είναι η πρόταση στους πολιορκημένους να παραδοθούν, να εξασφαλίσουν τη ζωή τους και να πάρουν ένα εκατομμύριο γρόσια... αν καταθέσουν τα όπλα. Τότε ο Νότης Μπότσαρης τους απάντησε: «Πέστε στον βεζίρη σας τ’άρματά μας μπορεί να μας τα χαρίσει όταν μας τα πάρει κι όσο τάχουμε στο ζωνάρι τα ορίζουμε εμείς.» Όμως επόμενο ήταν να μην αντέξουν την πολύμηνη πείνα και δίψα και επιχειρήθηκε η Έξοδος.

            Σκηνές υπέρτατου Μεγαλείου εκτυλίχτηκαν που αν τις διαβάσει κανένας στα βιβλία που γράφτηκαν πρέπει να χει γερά νεύρα... Ο γέρο-Καψάλης μάζεψε τα γυναικόπαιδα κι όταν οι Τούρκοι πλησίαζαν έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη, όπως κι ο Δεσπότης Ιωσήφ με τους πολεμιστές και τα γυναικόπαιδα βάζοντας φωτιά στο τελευταίο βαρέλι με τα πολεμοφόδια. Και τότε οι Τούρκοι έδειξαν τον πιο βάρβαρο εαυτό τους. Έκοψαν τα αυτιά των σκοτωμένων και τα έστειλαν στο Σουλτάνο τους, σαν τρόπαια της νίκης. Αυτή η βαρβαρότητα αναγγέλθηκε από τον πρόξενο της Αυστρίας στην Πάτρα Σεβασμιότατο Αβά ντον Μικιαρέλλι προς τον προϊστάμενο του Σεβαλιέ Μωρέττη... Και συγκλόνισε την Ευρώπη.

            Ο αντίκτυπος από αυτήν την εποποιία της Εξόδου ξύπνησε συνειδήσεις λίγων αξιωματούχων αλλά αναρίθμητων απλών ανθρώπων της καθημερινής ανάγκης, που εκφράσανε με πολλούς τρόπους το θαυμασμό τους για τους αγωνιστές του Μεσολογγίου, αλλά και την οργή τους εναντίον των βαρβάρων πολιορκητών ενός μικρού λαού που δεν ζητούσε παρά την Ελευθερία του – ένα από τα μεγαλύτερα αγαθά της ζωής.

            Και βέβαια επόμενο ήταν να υπάρχει αυτός ο αντίκτυπος γιατί πότισαν το ελληνικό χώμα με το αίμα τους πολλοί ξένοι. Εκτός από τον Λόρδο Βύρωνα προηγούμενα και τον Μαγερ τις πικρές εκείνες ώρες με τους έξι συνεργάτες του, ακόμα γνωστοί είναι 11 Γερμανοί, 3 Ιταλοί , ένας Δανός και ένας Σουηδός. Ο στρατηγός Νόρμαν Φον Χερενφελστ από την Βυρτεμβέργη πέθανε από τύφο.

            Η εφημερίδα της Λωζάννης ανήγγειλε την πτώση του Μεσολογγίου με ένα μεγάλο κείμενο στο οποίο εκτός των άλλων έγραφε: «Ούτως ένδεκα χιλιάδες Χριστιανών έπαυσαν να ζουν και παριστάμενοι προ του δικαστηρίου του Θεού εγκαλούν τα ανακτοβούλια άτινα απηρνήθησαν τον Χριστιανισμόν».

            Ο γαλλικός ιστορικός Καμίγ Παγκανέλ δημοσίευσε επίκληση προς τους φίλους της Ελλάδας αποκαλώντας την πτώση του Μεσολογγίου «αξιοθρήνητον θρίαμβον της Ευρωπαϊκής Διπλωματίας».

            Ο βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος, πατέρας του Όθωνα, σε ένα ποίημά του με τίτλο «θρήνος των Ελλήνων» κατηγορούσε τους Ηγεμόνες και διπλωμάτες Χριστιανούς που λησμόνησαν τα δίκαια του Ελληνικού Έθνους στο οποίο οι χώρες τους οφείλουν τα φώτα τους. Αλλά και ο μεγάλος Γερμανός ποιητής Γουλιέλμος Μίλερ, σε ένα από τα 4 ποιήματά του που έγραψε για το Μεσολόγγι, στο ποίημά του «η ανάληψη του Μεσολογγίου» κατηγορεί τους ισχυρούς της Ευρώπης για την αναλγησία τους.

            ‘Όλα αυτά είχαν σαν αποτέλεσμα να μεγαλώνει το Λαϊκό κίνημα υπέρ της Ελλάδας και οι κατηγορίες κατά εκείνων που έμειναν ουδέτεροι ή και εχθρικοί προς τους αγωνιζόμενους για την Ελευθερία τους Έλληνες.

            Για να πάρουν οι φίλοι της Ελλάδας μια ολοκληρωμένη πληροφορία από το τι έγινε στην Έξοδο, γράφτηκαν και θεατρικά έργα όπως το λυρικό δράμα του Jean Georges Ozanneaux που ανεβάστηκε στο Οντεόν το 1828 με θέμα: «Η τελευταία μέρα του Μεσολογγίου», ενώ η Ευανθία Καϊρη, αδελφή του διεθνούς φήμης Θεόφιλου Καϊρη, έγραψε τρίπρακτο δράμα με τίτλο «Νικήρατος» και με υπόθεση την Έξοδο και τον ηρωισμό του Καψάλη.

            Ο Γκαίτε εμπνέεται από την Έξοδο μια σκηνή του «Φάουστ». Έναν από τους ήρωές του που εκπροσωπεί το πνεύμα της ανδρείας και της λευτεριάς, τον βάζει στο Μεσολόγγι να νιώσει την πιο μεγάλη έξαρση φωνάζοντας τα περίφημα λόγια: «Πάντα ψηλότερα ν’ανεβαίνω πάντα μακρύτερα να κοιτάζω»...

            Η συγκρότηση φιλελληνικών εταιριών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης εντάθηκε και δημιουργήθηκε ένα ρεύμα ενίσχυσης του αγωνιζόμενου ελληνικού έθνους.

            Ο Ελβετός φιλέλληνας Εϋνάρδος κυκλοφόρησε έκκληση του Επισκόπου Άρτας ικετεύοντας να προστατευθούν τα γυναικόπαιδα που αιχμαλωτίστηκαν και μεταφέρονταν στην Αίγυπτο όπου πουλιούνταν σαν σφάγια.

            Στο Παρίσι η φιλελληνική Εταιρία είχε και πολλά μέλη της υψηλής κοινωνίας διανοούμενων και συγγραφέων και έγινε το κέντρο πανευρωπαϊκής οικονομικής ενίσχυσης.

            Ο μεγάλος φιλέλληνας συγγραφέας Chateaubriand στη Βουλή και στον τύπο υπερμαχούσε για τα ελληνικά δίκαια. Γυναίκες διοργάνωναν φιλανθρωπικές γιορτές και εράνους για την ενίσχυση όσων επέζησαν της μεγάλης καταστροφής.

            Στη Ρωσία, σύμφωνα με πληροφορία που αναφέρεται στο ιστορικό βιβλίο του στρατηγού Νικολάου Κολόμβα, είχε συσταθεί ερανική επιτροπή για την απελευθέρωση Ελλήνων σκλάβων.

            Στη Γερμανία, τα κηρύγματα των διανοούμενων Ούφελανδ και Νέανδρου επέδρασαν τόσο ώστε μερικά άτομα, μέλη βασιλικών οικογενειών ως τους φτωχούς μεροκαματιάρηδες, έδιναν χρήματα ανάλογα με τις δυνατότητές τους, «σαν οφειλή του πολιτισμένου κόσμου προς την Ελλάδα φορέα του πολιτισμού και της ανθρωπιστικής παιδείας».

            Μέσα σε δύο μήνες μαζεύτηκαν 1.260.000 φράγκα. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος από το προσωπικό του ταμείο διέθεσε ένα ποσό για την εξαγορά από την τουρκική δουλεία γυναικόπαιδων του Μεσολογγίου που είχαν απαχθεί.

            Όλη αυτή η εκστρατεία συμπαράστασης δημιούργησε μια ατμόσφαιρα γενικότερης συμπάθειας προς το Ελληνικό έθνος, που προβλημάτισε την Διπλωματία, που έπαιζε το ρόλο της ουδετερότητας. Ακόμη και ο πολύς Μέτερνιχ, εγκέφαλος της Ιερής συμμαχίας, αναγκάστηκε να γράψει στο Σουλτάνο: «Δεν θα μπορέσουμε να σας βοηθήσουμε με την ίδια ζέση όπως πρώτα. Δυστυχώς μεσολάβησε το Μεσολόγγι».

            Μ’ολα αυτά δημιουργήθηκε κι ένα πολιτικό κλίμα με το οποίο δρομολογήθηκε η συγκρότηση του νέου Ελληνικού Κράτους.

            Είναι γνωστό ότι η Ευρωπαϊκή διπλωματία ,συχνά δεν συμπορευόταν με τους λαούς των κρατών της. Υπάρχει ένα, σχεδόν άγνωστο μικρό βιβλιαράκι με τίτλο «Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τας Φιλελληνίδας», όπου καταγγέλλεται πως ευρωπαϊκά κράτη ενισχύουν τους Τούρκους. Και γράφουν: «τις δε φρίττει,βλέπων τον σταυρόν να συμμαχεί με το μηνοειδές εναντίον μικρού έθνους χριστιανικού, ενώ μάχεται υπέρ αυτού του σταυρού; Δεν ηξεύρομεν πως η Ιστορία θέλει περιγράψει την ακατανόητον ταύτην της Ευρώπης απάθειαν...».

            Υπήρξε όμως και η άλλη πλευρά, σ’αντίθεση με τη διπλωματική απάθεια, την τάχα ουδετερότητα και τη φανερή συνεργασία με τους εχθρούς του έθνους: η ανθρώπινη και ανθρωπιστική που εκτός από τις θεατρικές παραστάσεις που είδαμε πιο πριν, την ευρύτερη πνευματική προσφορά την ανιχνεύουμε στο βιβλίο του Κωστάκη Πετρόπουλου, όπου μέσα σε λίγες αράδες μας δίνει τον μεγάλο αντίκτυπο της Εξόδου και γράφει:

«Τότε η Ψυχή είχε καταδαμάσει την Ύλη. Και το πήραν οι ποιητές και το έκαμαν ωδές και τραγούδι. Και οι ζωγράφοι ατίμητους πίνακες (Delavcroix, De Lansac, De Sejer) και οι μουσουργοί παθητικές συμφωνίες και οι γλύπτες μνημεία τέχνης αθάνατα (David d’Anger) και ο λαός ο ανώνυμος παραμύθι και μοιρολόι και η αδέκαστη Ιστορία κατέγραψε με ανεξίτηλα γράμματα τις λαμπρότερές της σελίδες».

Στο βιβλίο «Ελευθερία» του Σπ. Κανίνια παρουσιάζονται πολλά ποιητικά, πεζά και μουσικά έργα, ξένων και ελλήνων καλλιτεχνών εμπνευσμένα από την Έξοδο του Μεσολογγίου που εκδόθηκαν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες εκείνη την εποχή.

            Καλά όλα αυτά, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε και κάτι που το πληρώνουμε ως σήμερα. Όταν ελευθερωθήκαμε η Διπλωματία μερικών ευρωπαϊκών χωρών προσπάθησε να προσεταιριστεί την ελευθερωμένη Ελλάδα με κάποιου είδους προστασία και θρόνους δικών τους βασιλιάδων. Φυσικά και με έντοκα δάνεια, που η διάρκεια των τόκων τους έφτασε ως την προηγούμενη γενιά μας. Ήρθαν ως προστάτες, αλλά δημιούργησαν πολλά προβλήματα στη χώρα μας. Έναν εμφύλιο διχασμό. Όλα αυτά έκαναν τον ποιητή μας Ανδρέα Κάλβο να επισημαίνει σε έντεχνο λόγο στην 6ή Ωδή με τίτλο «Ευχαί»

                                                «Καλύτερα, καλύτερα

                                                διασκορπισμένοι οι Έλληνες

                                                να τρέχωσι τον κόσμον

                                                με εξαπλωμένην χείρα

                                                παρά προστάτας ναχωμεν ψωμοζητούντες»

            Ο αντίκτυπος της Εξόδου στο εσωτερικό της χώρας προσδιορίζεται επιγραμματικά από τον Σπυρίδωνα Τρικούπη με τούτα τα λόγια:

«Η πόλις του Μεσολογγίου η δόξασα την Ελλάδα ζώσα έμελλε να την αναστήσει και πεσούσα. Τούτο δε ου μόνον διότι ως αναγράφεται εις την εφημερίδα «Φίλος του Νόμου» της 30^ης Απριλίου 1826, η καταστροφή εκείνη, εξύπνησε τους Έλληνας από την ληθαργίαν, καθησύχασε τον αναβρασμόν των παθών και έπνιξε το πνεύμα της ιδιοτέλειας, αλλά και διότι παρέσχεν εις την Ελλάδα και εις ολόκληρον τον κόσμον μοναδικόν υπόδειγμα αυτοθυσίας και ηρωισμού, όπερ εκίνησεν αμείωτον το ενδιαφέρον του πεπολιτισμένου κόσμου υπέρ της ελληνικής υποθέσεως, ήτις ούτως εύρεν εις την κοινήν γνώμην πολύτιμον σύμμαχον και υποστηρικτήν».

            Είναι γεγονός ότι υπήρξαν προηγούμενες αντιπαλότητες καπεταναίων. Η Έξοδος μόνο ως ένα σημείο «έπνιξε το πνεύμα της ιδιοτέλειεας». Αυτό το πνεύμα της ιδιοτέλειας το ανακαλύπτουμε και στα δημοτικά τραγούδια όπως στο:

«Να μουν πουλί να πέταγα να πήγαινα τ’αψήλου ν’αγνάντευα τη Ρούμελη, το μαύρο Μεσολόγγι».

            Όπως το διαβάζουμε στο βιβλίο του αντιστράτηγου Ιωάννη Ιωαννίδου, οι στίχοι του προχωράνε κανονικά χωρίς καμιά αιχμή κατά προσώπων ή καταστάσεων. Υπάρχει όμως και η άλλη μορφή του ίδιου τραγουδιού που ακούστηκε στην Καλαμάτα και γράφτηκε όπως το άκουσε κάποιος ολιγογράμματος όπως φαίνεται από τα ορθογραφικά λάθη του. Έτσι δημοσιεύτηκε στην «Ανθολογία Πολεμιστήριων Ασμάτων του ‘21»:

                                    «Να μουν πουλί να πέταγα (όπως το άλλο)

                                    να γνάντευα τη Ρούμελη το δόλιο μισολόγκι

                                    τους λένε να παραδοθούν, τους λεν να προσκυνήσουν

                                    κι αυτοί γυρεύουν πόλεμον στάρματα να σταθούνε

                                    εμείς δεν είμαστε άπιστοι σαν τους ξερομερίτες σαν τα

                                    σκυλιά τους βαλτινούς, σαν τον τουρκογιωργάκη»

            Υπάρχει όμως και ένα ποιητικό ιστορικό βιβλίο με τίτλο «Ιστορία χέρσου Ελλάδος» με υπότιτλο «ποίημα απλούν» ενός Σπυρίδωνος Παιδάκου, που τυπώθηκε στο Μεσολόγγι το 1825. Σε έναν μικρό πρόλογο, έγραφε ανάμεσα στ’αλλα πως το έγραψε να μη λησμονηθούν τα κατορθώματα των κατοίκων της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος και μάλιστα της περιφήμου πόλεως Μεσολογγίου με τα οποία απεδείχθησαν γνήσιοι απόγονοι των αθανάτων εκείνων παλαιών Ελλήνων...».

            Το ποίημα αρχίζει έτσι:

                        «κονδύλι αποφάσισα στην δεξιάν να πιάσω

                          Τον πόλεμον Μεσολογγίου δια να περιγράψω...»

Και μέσα σε 24 σελίδες γράφεται όλη η ιστορία εκείνων των χρόνων με φοβερές αποκαλύψεις.

            Διαβάζουμε:

                        «’Οταν κινήθ’ ο ΜερΠασάς, Ρεσίτ Πασάς μαζί του

                        με αρβανίτες διαλεχτούς όλους στη θέληση του

                        τους άφησε κι απέρασαν ο τουρκοβαρνακιώτης

                        Διάβολος, αντίχριστος, Ιούδας ο προδότης...»

Από το οτι συνεχίζοντας γράφει πως ο Πρίγκηπας δεν ήξερε πως ο τουρκοβαρνακιώτης ήταν επίβουλος προδότης (γιατί παλιότερα ήταν φίλος του) φαίνεται πως πίσω από αυτές τις αντιπαλότητες πρωταγωνιστής ήταν ο πρίγκηπας δηλαδή ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος.

            Το θέμα αυτό είναι τεράστιο και δεν είναι της παρούσης ώρας. Σύμφωνα με τον Κωστάκη Πετρόπουλο: «Η ιστορική αλήθεια δεν πρέπει ποτέ να κρύβεται, γιατί τα διδάγματα βγαίνουν εξίσου χρήσιμα και από το καλό και από το κακό».

            Ο αντίκτυπος όμως της Εξόδου στον ελληνικό λαό ήταν διαφορετικός. Οι απλοί άνθρωποι ένιωθαν πως κάτι δικό τους χάθηκε, τ’αδέλφια τους, οι συγγενείς τους. Ένα μόνο παράδειγμα θα θυμηθούμε, από τα πολλά που υπάρχουν. Το αναφέρει ο Παναγιώτης Αραβαντινός (1809-1870) στο βιβλίο του «Βιογραφική Συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας». Αναφέρει:

«Ο Αναστάσιος Σακελλάριος από τη Ζαγορά, πολύπλευρος γνώστης της αρχαίας ελληνικής Γραμματείας «επί τω θλιψικαρδίου ακούσματι της περιβοήτου εκπολιορκώσεως του ενδόξου Μεσολογγίου κατά το 1826 τοιαύτην θλίψην και απόγνωσιν διέχυσεν εις την ευαίσθητον καρδίαν του, ώστε επί τρεις ημέρας διέμενεν άσιτος και επί ολόκληρον εβδομάδα ενεκλείσθη κλαίων και οδυρόμενος εντός του δωματίου του, ουδένα δεχόμενος και ακούων».

            Η θλίψη των Ελλήνων πέρασε σε πολλά συγκλονιστικά δημοτικά τραγούδια, όπως:

            «Θέλεις ν’ακούσεις κλάματα γυναίκεια μοιρολόγια

            Πέρασ’από το καραλί κι από το Μεσολόγγι»

Άλλο:

            «Και σιέται κι ανταριάζεται το μαύρο Μεσολόγγι

            Εδ’ω αντρίκιο χούγιασμα εκεί γυναίκειοι βόγγοι»

            Οι επώνυμοι ποιητές ύμνησαν την εποποιϊα της Ιερής πόλης. Ο Σολωμός στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους»:

            «και βλέπω πέρα τα παιδιά και τες αντρογυναίκες

            Γύρω στη φλόγα π’άναψαν και θλιβερά τη θρέψαν»

            Και φυσικά εκείνη η «Γυναίκα της Ζάκυνθος» με τις Μεσολογγίτισσες να ζητάνε βοήθεια για τους πολεμιστές και τους πεινασμένους. Και για το θάνατο του Λόρδου Βύρωνα εκείνο το συγκλονιστικό:

«Λευτεριά για λίγο πάψε

να χτυπάς με το σπαθί

Τώρα σίμωσε και κλάψε

εις του Μπάϊρον το κορμί».

‘Ολοι οι ποιητές και πεζογράφοι ασχοληθήκανε με την Έξοδο που στάθηκε στ’αλήθεια, ένα μάθημα ηρωϊσμού όταν είναι για την υπεράσπιση της Ελευθερίας.

            Σαν συμπέρασμα όλης αυτής της μεσολογγίτικης μαγαλοσύνης, μπορούμε να πούμε πως ο θάνατος των εξοδιτών έδωσε ζωή στο Έθνος. Οι έλληνες συνειδητοποίησαν πως η Ελευθερία δεν χαρίζεται, αλλά κερδίζεται με αγώνες. Την μεγάλη προσφορά των εξοδιτών με απλά λόγια μας την δίνει ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: «Το Μεσολόγγι εχάθη ενδόξως αλλά θα μείνει αιώνες αιώνων η ανδρεία».

            Ο Υψηλάντης σε μια διακήρυξή του καταλήγει: «Το στήθος κάθε έλληνος ας γίνει δεύτερον Μεσολόγγι». Ο καθηγητής της Ιστορίας ακαδημαϊκός, Σωκράτης Κουγέας, με λίγα λόγια προσδιορίζει με ακρίβεια τον αντίκτυπο από τον ηρωϊσμο των εξοδιτών: «Ο χαλασμός του Μεσολογγίου γίνεται ο οικοδόμος της Ελλάδας. Εις το φρόνημα και το παράδειγμα της πόλεως ταύτης, χρεωστεί η Ελλάς την σωτηρίαν της».

            Κυρίες και κύριοι

            Το θέμα του αντίκτυπου της Εξόδου είναι πολύπλευρο και πολυδιάστατο. Κι ούτε μπορούμε να το δούμε αυτόνομα ή ξεχωριστά από το γενικότερο κλίμα της εποχής...

            Το μόνο με το οποίο μπορώ να τελειώσω, είναι να πω, πως κάποτε ο ηρωϊσμός νικάει το θάνατο όπως στην Έξοδο.

                                    Σας Ευχαριστώ,